Zegary lotnicze i czołgowe w czasie 2 Wojny Światowej w ZSRR

[Enkil 7255]

„Czasy” wojny

 

W czasie dołączenia ZSRR do działań wojennych, a więc w 1941r. istniały w Moskwie dwie państwowe fabryki zegarków otwarte w 1930r. oraz fabryka zegarków w Penzie, produkująca od roku 1938 zegarki Zwiezda i ZiF (początkowo w fabryce rowerów ZiF). Od czterech lat istniał też zakład w Kujbyszewie (wcześniej miasto nosiło nazwę Samara), gdzie od 1937 roku produkowano zegarki kieszonkowe ZiM. W Petrodworcu istniał 1 Państwowy Zakład Precyzyjnych Kamieni Technicznych ( TTK-1).

 

Druga Moskiewska Fabryka Zegarków została ewakuowana do miasta Czystopol w Republice Tatarskiej. W końcu 1941r. do Czystopola przybył sprzęt i 500 pracowników ewakuowanej Moskiewskiej Fabryki Zegarków. Na podwalinie przywiezionego wyposażenia wiosną 1942 r. utworzono fabrykę produkcji zegarków i mechanizmów zegarowych w mieście Czystopol, nadając jej nazwę „Czystopolska Państwowa Fabryka Zegarków Glavpribor NKMW”. Zakład powstał początkowo jako fabryka tablic rjestracyjnych, po „wielkiej ewakuacji” miał się koncentrować na produkcji specjalnych mechanizmów zegarków dla wojska, a także zegarków kieszonkowych i naręcznych opartych na mechanizmie typ-1 (K43) oraz zegary do pojazdów wojskowych i samolotów.

Zegarki naręczne były przeznaczone dla dowódców działających na froncie, ponieważ były bardziej uniwersalne niż zegarki kieszonkowe i w warunkach polowych nie ulegały tak łatwo uszkodzeniu. Kieszonki produkowano dla kadry oficerskiej. Poniżej zegarki z Czysotopola – foto Roman K.

 

Jesienią 1941 r. ewakuowano do miasta Złotoust pierwszą Państwową Fabrykę Zegarków im. Kirova oraz TTK-1. 25 grudnia 1941 r. fabryka wypuściła pierwsze produkty – oczywiście militarne - elementy amunicji. Ten dzień jest podawany jako data powstania Fabryki. W latach wojny firma wyprodukowała ponad 14 milionów elementów uzbrojenia i ponad 300 tysięcy urządzeń pomiarowych. Zegarki Złotoust w pierwszym okresie wojny znajdowały się na liście wyposażenia w 92% radzieckich czołgów i 98% samolotów. Na co trzecim myśliwcu znajdował się chronometr lotniczy wykonany w Złotouście.

W lotnictwie stosowano głównie dwa rodzaje zegarków: zegary nawigacyjne oraz chronometry.

• Jako zegar główny stosowano chronometr АЧХО (AczChO - „O” często jest nieużywane i mówi się ACzH ) (авнационные часы-хроно- метр с электрообогревом) w dosłownym tłumaczeniu – lotniczy zegar chronometryczny z elektro ogrzewaniem, najczęściej wśród kolekcjonerów jest używana nazwa АЧС - ACzS- czyli po prostu zegar lotniczy - авнационные часы - często są pozbawione ogrzewania i stosowane jako np. zegary biurkowe. W rzeczywistości ACzS i ACzH różnią się drobnymi szczegółami w budowie oraz rozwiązaniami technicznymi w module ogrzewania.
• Jako zegar pokładowy - авиачасы с электрообогревом Ачо (ACzO) - zegar lotniczy z elektro ogrzewaniem.

Zegar ACzO składa się z mechanizmu zegarkowego zegarka kieszonkowego typ 1 (K-43) zamkniętego w korpusie bakelitowym przystosowanym do mocowania zegarka na desce rozdzielczej samolotu i wyposażonym w grzejnik elektryczny umożliwiający bezpieczną pracę zegarka w niskich temperaturach (do -60 ° C.). Chronometr (ACzH) był wyposażony dodatkowo we wskaźnik czasu lotu oraz posiadał zupełnie inny mechanizm.

Stronice Książki "Przybory Awiacyjne"

 

Poniżej zdjęcia wspomnianych zegarów lotniczych

ACzO

Mechanizm k-43

ACzH

Mechanizmy ACzH

ACzH (АЧХ) z lewej i ACzS – (АЧС) z prawej. ACzH jest starszy.

ACzH starszego typu, wskazanie czasu lotu ustawiało się pokrętłem na szkiełku, które obracało przezroczystą tarczę z cyframi – działanie na identycznej zasadzie jak obecnie bezele w np. Wostoku „komandirskim”

Kolejne odmiany ACzS

 

Stronica z książki "Przybory Awiacyjne"

Zegary czołgowe to także zegary lotnicze  AWR (ros. ABP ABиационные Pантовые) bardziej znany jako czołgowy, w rzeczywistości jak sama nazwa wskazuje, jest to zegar lotniczy. Istnieją informacje, iż ten model był pierwotnie przeznaczony do samolotów lotnictwa cywilnego, został również zainstalowany na wszystkich typach jednosilnikowych samolotów wojskowych. Był także stosowany w czołgach m.in. w słynnym T-34. Podobnie jak poprzednie był wyposażony w elektryczne ogrzewanie. Nakręcanie zegara i ustawianie czasu wykonywało się przez pokręcanie we właściwy sposób pierścieniem okalającym tarczę ( dziś nazwano by to bezelem – ówcześnie był to rant stąd nazwa AWR -AWiacionnyje Rantowyje – Lotnicze Rantowe)

Poniżej zdjęcia AWR na tarczy, gdzie widać napis AWR-M. „M” oznacza Modernizowany – jest to późniejsza wersja.

 

Typowo czołgowy jest natomiast TCz - танковые часы (тч) . Jest niemal identyczny jak AWR, łącznie z ogrzewaniem, lecz nakręcanie odbywa się za pomocą pokrętła z przodu pod tarczą - były dwie wersje:

 z pokrętłem na godzinie 6:00 i czterema uszami na obudowie służącymi do mocowania zegara w tablicy. 

Z pokrętłem na godzinie 7:30 oraz bez uszu jak w AWR

Jak już wcześniej pisałem moskiewskie fabryki na początku wojny ewakuowano na wschód. Pierwsza i druga nadal (w innych miastach) produkowały zegary. Pozostałe fabryki zegarków, otwarte przed wojną w Penzie i w Kujbyszewie, przestawiły się całkowicie na produkcję amunicji i broni. Po roku stwierdzono, iż produkcja zegarków w nieodpowiednich - nieprzystosowanych- warsztatach była problematyczna. Dlatego 13 lipca 1942 r., gdy tylko minęło zagrożenie zdobycia Moskwy przez Niemców, wydano tajny rozkaz podpisany przez szefa Главприбора НКМВ (NKMW) Gorina. Gorin nakazał dyrektorowi Pierwszej Moskiewskiej Fabryki Zegarków - Kochnievowi pilnie ustanowić produkcję zegarków lotniczych typu AWR i ACzChO. W tym samym dokumencie dyrektorzy fabryk zegarków Złotoust i Czystopol, Barnauł, Tomsk, Belovsky zostali poproszeni o natychmiastowe przesłanie Pierwszej Moskiewskiej Fabryce Zegarków dwóch zestawów dokumentacji dla tych zegarków lotniczych i wysłanie całego sprzętu i narzędzi niezbędnych do ich produkcji zgodnie ze specjalnymi listami. Dokument jest bardzo szczegółowy, przypisuje osobistą odpowiedzialność i kontrolę nad realizacją zamówienia. Na przykład jeden z akapitów mówi: „Szef działu personalnego Glavpribor towarzysz Martynenko: codzienna praca operacyjna dla zakładu, pomoc dla pracowników i inżynierów, którzy wcześniej pracowali w zakładzie i mieszkają w Moskwie, w celu sporządzenia list mobilizacyjnych do pracy w zakładzie. Termin jest natychmiastowy. ”

Ten sam dokument odnosi się do odpowiedzialności za niezgodność: „Ostrzegam wszystkich pracowników Glavpribor i dyrektorów fabryk Glavpribor, którym powierzono wykonanie tego zamówienia oraz zamówienia NKMV, że organizacja zegarmistrzostwa w 1. Fabryce Zegarków w Moskwie jest ważnym zadaniem politycznym i gospodarczym”. Dzięki takiej organizacji i ścisłej dyscyplinie lotnictwo w latach wojny otrzymało wysokiej jakości, jak na ówczesne standardy, zegarki lotnicze.

Przeniesienie produkcji zegarów lotniczych ze Złotousta po roku jest prawdopodobnie powodem, iż zegary lotnicze i czołgowe z logowaniem Fabryki Złotoustowskiej są trudne do zdobycia – poległy w dużej ilości na froncie, w pierwszych latach wojny wraz z maszynami, których wyposażenie stanowiły.

 

Poniżej fotografie wojskowych przyrządów pomiarowych udostępnione zwiedzającym w ramach wystawy „Rosyjskie zegary – 240 lat historii”

Бомбовый таймер с часовым механизмом - Трубка часовая - Zegar bombowy z mechanizmem czasowym

Blok zegarowy Rakiety kosmicznej Wostok - lata sześćdziesiąte - Часовой блок космического корабля "Восток", 1960-е г. 

Rakieta Wostok.

Zegar z fotokarabinu.

Trzy typy ACzH - 1939r.

Według danych na dzień 1 stycznia 1945 r. średnia miesięczna produkcja w przemyśle zegarowym wynosiła:

- zegary specjalne i stopery - po 6 tysięcy sztuk;

- zegary i mechanizmy zegarowe - po 7 tysięcy sztuk;

- zegarki kieszonkowe 3 tysiące;

- budziki 15 tysięcy;

- zegary lotnicze - 3 tys.

 

17 listopada 1943 r. wydano zarządzenie nakazujące „zorganizowanie w górach Serdowskich (obwód Penza) fabryki do produkcji budzików i zegarów stołowych ”, Państwowa Fabryka Zegarów Serdobsky nr 5. Od drugiego kwartału 1945 r. zakład miał produkować 400 tys. miniaturowych budzików i 100 tys. zegarów stołowych w rocznie.

Rządowe zamówienie nr 200 z 5 marca 1945 r. nakazało utworzenie fabryk zegarków w Erewaniu i Leningradzie. Otwarto je w latach pięćdziesiątych.

Postanowieniem Ludowego Komisarza ds. Broni Moździerzowej 14 grudnia 1943 r. zorganizowano Научно-исследовательский институт часовой промышленности (НИИ-5) Instytut Badawczy Przemysłu Zegarowego (NII-5). Zadaniem instytutu było rozwinięcie pracy nad zegarkami i przyrządami pomiarowymi, zdalnymi słuchawkami i mechanizmami zegarowymi do celów specjalnych.

W 1946r. Ruszyła produkcja Pobiedy w Penzie i w 1 MFZ.

Po wojnie sprzęt ze złotoustowskiej fabryki służący do produkcji zegarów lotniczych, który w czasie wojny nie trafił do 1MFZ postanowiono przenieść do Czelabińska i otworzyć tam produkcję zegarków. Pierwsza produkcja rozpoczęła się 17 listopada 1947r. i właśnie datę tę uważa się za datę powstania nowej fabryki zegarków Mołnia ros. -Молнниия -Błyskawica. Ponad 130 doświadczonych pracowników produkcji i inżynierów zostało przeniesionych ze Złotousta do Czelabińska. W tym czasie był to najlepszy personel w kraju. Fabryka zorganizowała produkcję zegarków kieszonkowych, gabinetowych, lotniczych i technicznych (czołgowe, morskie). Głównymi produktami zakładu były zegarki lotnicze, a głównym odbiorcą było Ministerstwo Obrony ZSRR. Już w 1948 r. (rok po rozpoczęciu pracy) fabryka wyprodukowała pierwszą partię zegarów lotniczych AWR.

Tablica samolotu mig 156 z widocznym zegarem ACzH.

Tablica Nawigatora w mniejszym samolocie wojskowym - ten sam zegar.

Deska MBR-2 – czteromiejscowy rozpoznawczy i bombowy wodnosamolot wojskowy - zegar AWR (słabo widoczny).

Tablica przyżądów w czołgu T-72 - polskie opisy, dalsze lata, ten sam zegar AWR-M.

AWR/AWR-M

z czołgu T-74, z czołgów T-34,T-55, uniwersalny, stosowany w wielu pojazdach i urządzeniach

 

ACzS w wodoodpornej obudowie, stosowany na odkrytych stanowiskach dowodzenia - np. na okrętach Marynarki Wojennej.

Dziękuję koledze forumowemu – wlad2 za porady, konsultacje i dużo ciekawych zdjęć z opisami z jego kolekcji.

 

Inne źródła:

https://ru.wikipedia.org/

https://www.zlat-zchz.com/

http://forum.watch.ru/

http://ussr-watch.com/

http://zegarkiclub.pl/forum/

https://german242.com/articles/expo2009/expo.htm

https://polymus.ru/ru/museum/

https://pl.wikipedia.org/

https://forum-antikvariat.ru/

http://kleynod.net/

http://livinghistory.ru/

[Kirov57 235]

 

Dobra Robota! Od siebie dodam coś do pooglądania

[Enkil 7255]

Dzięki

Widziałem to już, mam fotki zapisane gdzieś.

[Balansujący Na Osi 947]

Ciekawe materiały i świetnie napisane. 

Dobra lektura nie tylko dla fanów radzieckich zegarków. 

[kiniol 2519]

Zdarza się, że bywają na zgrupowaniach...

[Qba. 3851]

O... widzę, że dostawa ze Śląska? 😁 Wszystkie sprawne? Luma świeci jak nowa😍 Gratuluję🙂

[kiniol 2519]

Szybka akcja na Śląsku i fru do Wielkopolski... Sprawnych jest około 50%, ale spróbuję ten wynik poprawić...

 

[Enkil 7255]

A skąd ty teraz weźmiesz tyle czołgów.? 

[Balansujący Na Osi 947]

... i to bez zegarów?

 

A swoją drogą, ciekawe jaka była żywotność takich czasomierzy w warunkach bojowych? 

Domyślam się, że to solidna konstrukcja i były przystosowane do warunków panujących w czołgu.

[kiniol 2519]

Tak, obudowy są bardzo szczelne, osie dość grube, łożyskowane w kamieniach... Chyba w ramach "Braterstwa Broni" zegary są opisane w języku czeskim... Montowane mogły być w SKOT-ach?

Edytowane 13 Stycznia 2021 przez kiniol

[wlad2 184]

Nooo kolego  Enkil...  super... wyrazy uznania, za rzeczowy rys historyczny , oraz dokumentacje foto. Wspaniała sprawa dla kolegów kolekcjonerów.  Awrm były składane  także w / i tylko oprócz zsrr  / w czechosłowacji z opisem w języku czeskim , w  innych nie widziałem . W Polsce używano ich praktycznie w kazdym sprzęcie, od samolotów  , czołgów , przez radiostacje, syst. alarmowe  , wozy dowodzenia, bojowe ,  kuchniach  itd , itp.   Jakość jak się trafi. największy mankament to pękające sprężyny i balanse. Ale ogólnie super ,  niektóre  potrafią na jednym nakręceniu chodzić 10 i więcej dni , i to dokładnie.

[JaroB 8]

W dniu 13.01.2021 o 09:42, kiniol napisał:

Tak, obudowy są bardzo szczelne, osie dość grube, łożyskowane w kamieniach... Chyba w ramach "Braterstwa Broni" zegary są opisane w języku czeskim... Montowane mogły być w SKOT-ach?

Potwierdzam, takie zegary były montowane w SKOTach, BWPach, MT-LB BRDM-ach, i w zabudowach radiostacji na samochodach ZIŁ, URAŁ, STAR66, 660 266

[aronus 142]

Jak byłem w Muzeum Broni Pancernej w Poznaniu to nie udało mi się zobaczyć ani jednego zegaru wojskowego, były tylko puste miejsca po tych zegarach. Oczywiście nie do każdego czołgu i pojazdu udało mi się zajrzeć. Moim zdaniem bardzo często zegary "były brane na pamiątkę" jak pojazd szedł do demobilu, bo co innego może przydać się z czołgu😄. Kiedyś szukałem zdjęć tablic rozdzielczych/kokpitów samolotów czy czołgów to brakuje w nich właśnie zegarów. Nigdy np nie znalazłem w internecie zdjęcia tablicy rozdzielczej czołgu T34 w której byłby zegar😔  

Edytowane 15 Lutego 2021 przez aronus

[mkl1 14841]

8 godzin temu, aronus napisał(-a):

Jak byłem w Muzeum Broni Pancernej w Poznaniu to nie udało mi się zobaczyć ani jednego zegaru wojskowego, były tylko puste miejsca po tych zegarach.

Bo wszystkie wymontował kolega z forum ...... hehehe.... 😀🤣

tak na serio to była chyba jedyna przydatna  rzecz, którą możan było zabrać.... bo po co komu miernik ciśnienia oleju itp...

😎

Edytowane 15 Lutego 2021 przez mkl1

[wlad2 184]

nooo i była fajna pamiątka z wojska. 

[mkl1 14841]

tekstolit???

Zaje#@te

[wlad2 184]

tak . trudny materiał do obróbki , ale w wojsku było dużo wolnego czasu.

[Sierżant Julian 1706]

Z tekstolitem to w ogóle zabytek podwójny.

No i jeszcze dodane korpusówki, prawdopodobnie samego właściciela...

[Balansujący Na Osi 947]

7 godzin temu, wlad2 napisał(-a):

nooo i była fajna pamiątka z wojska. 

 

Ładny zegar i świetny pomysł na oprawę.

Gratulacje dla wykonawcy

Edytowane 16 Lutego 2021 przez Balansujący Na Osi
zapisało sie podwójnie

[zadra 1456]

17 godzin temu, wlad2 napisał(-a):

tak . trudny materiał do obróbki , ale w wojsku było dużo wolnego czasu.

pamiętam ten pier...ony zapach w czasie piłowania/szlifowania tego gó...na..

Ale trwałe i wdzięczne było..

[Enkil 7255]

Dorobiłem bezinwazyjne nóżki, by nie turlał się po półce

 

[JanekTheFizyk 921]

Świetny pomysł.

[Balansujący Na Osi 947]

Gratuluję pomysłu.

Ruscy na pewno by tak ładniej "obudowy" nie zaprojektowali

[Enkil 7255]

Dzięki, jeszcze guzik doczepiłem.

[rk7000 3291]

Doszedł jednak? 

Super 🙂